- 4 May 2024
Dayanıqlı İnkişaf üzrə BMT-nin 2030-cü il gündəliyinin həyata keçirilməsi ilə bağlı son məlumatlar göstərir ki, ərzaq və kənd təsərrüfatı ilə bağlı Dayanıqlı İnkişaf Mədsədləri (DİM) hədəflərinin əksəriyyəti hələ də əldə olunmaqdan uzaqdır. COVID-19 pandemiyasının davamlı təsirləri, iqlim dəyişikliyi və silahlı münaqişələr kimi digər böhranlarla birlikdə, yoxsulluq, ərzaq təhlükəsizliyi və qidalanma, sağlamlıq və ətraf mühit də daxil olmaqla 2030-cu il Gündəliyi çərçivəsində bütün ölçülərə geniş təsir göstərir. Son iki onillikdə əldə edilən irəliləyiş durğunluq yaratdı, bəzi hallarda hətta əksinə oldu, yoxsulluğun və aclığın aradan qaldırılması, sağlamlığın və qidalanmanın yaxşılaşdırılması və iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə çətinlikləri daha da gücləndirdi.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) son hesablamalarına görə, 2022-ci il üçün qlobal aclıq rəqəmi 691-783 milyon arasındadır. Bu hesablamalar o deməkdir ki, 2015-ci ildən bəri dünyada kifayət qədər qidalanmayan insanların sayının artması əvvəlki onillikdə əldə edilmiş bütün irəliləyişləri praktiki olaraq pozub. Bundan əlavə, ərzaq təhlükəsizliyi 2019-cu ildə dünya əhalisinin 25,3 faizindən 2022-ci ildə 29,6 faizə qədər olan hissəsini əhatə etməklə daha da yüksəlib. Qlobal səviyyədə ciddi ərzaq təhlükəsizliyinin yayılması 2021-ci ildəki 11,7 faizdən 2022-ci ildə 11,3 faizə qədər marjinal azalma göstərsə də, bu, hələ də qalır, pandemiyadan əvvəlki səviyyədən xeyli yüksəkdir – 2019-cu illə müqayisədə 180 milyon daha çox insanə əhatə edir.
Qidalanmaya yönəlmiş göstəricilər qarışıq bir mənzərə təqdim edir. Boy artımı 2012-ci ildəki 26,3 faizdən 2022-ci ildə 22,3 faizə düşsə də, azalma sürəti qlobal hədəfə çatmaq üçün kifayət qədər yaxın deyil. 2022-ci ildə 5 yaşınadək uşaqların 6,8 faizi israfçılıqdan təsirlənsə də, 5,6 faizlə ölçülən artıq çəkili uşaqların yayılması son on ildə durğunlaşıb və bu, 2030-cu il hədəfinə doğru daha çox səy tələb edir. Eynilə, qadınlarda anemiyanın yayılması – mənfi ana və perinatal nəticələr üçün risk faktoru – mövcud məlumatlarla son il olan 2015-2019-cu illər arasında yaxşılaşmamışdır.
Sektorun əsas investisiya mənbələrindən biri olan kənd təsərrüfatına dövlət xərcləri nominal ifadədə artdığı halda, 2015-2021-ci illər arasında kənd təsərrüfatı yönümlülük indeksi azalıb. Son iki onillikdə ardıcıl olaraq 2021-ci ildə cüzi səviyyələrə enmişdir. Qlobal miqyasda ərzaq qiymətləri ilə bağlı bəzi irəliləyişlər olmuşdur. 2021-ci ildə orta və qeyri-adi dərəcədə yüksək ərzaq qiymətləri ilə üzləşən ölkələrin payı 21,5 faiz təşkil edib ki, bu da 2020-ci ildəki rekord həddən - 48 faizdən aşağıdır. Bununla belə, bu rəqəm hələ də 2015-2019-cu illərdəki orta qiymətdən (15,2 faiz) yuxarıdır və bu, davamlı artımı əks etdirir. Ərzaq qiymətləri, əsasən, daha bahalı gübrələr və enerji hesabına artan istehsal və nəqliyyat xərcləri ilə dəstəklənir.
FAO-nun hesabatına əsasən, dünyanın kiçik fermerləri dünya ərzağının təxminən üçdə birini istehsal edir və bu, bütün dünya üzrə kənd təsərrüfatı sistemlərinə və iqtisadiyyatlarına əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verir. Bununla belə, onların əmək məhsuldarlığı daha yüksək gəlirli ölkələrdə daha aydın fərqlərlə daha iri istehsalçılardan geri qalmaqda davam edir. Hesabat verən ölkələrin 90 faizində kiçik miqyaslı ərzaq istehsalçıları da iri miqyaslı qida istehsalçılarının orta illik gəlirinin yarısından azdır. Torpaq mülkiyyəti sahəsində də bərabərsizliklər davam edir. Qiymətləndirilən ölkələrin üçdə birində kənd təsərrüfatı istehsalı ilə məşğul olan qadınların və kişilərin 50 faizindən azının kənd təsərrüfatı torpaqları üzərində mülkiyyət və yaxud təminat hüququ vardır. Torpaq sahibləri arasında mülkiyyətə malik olan kişilərin payı ölkələrin demək olar ki, yarısında qadınlardan ən azı iki dəfə çoxdur. Qadınların torpaq (kənd təsərrüfatı torpaqları ilə məhdudlaşmır) hüquqlarının hüquqi müdafiəsi səviyyəsi haqqında məlumat verən 71 ölkədən 60 faizə yaxınında qanunda qadınların torpaq hüquqlarının müdafiəsi yoxdur, çox aşağı və ya aşağı səviyyədədir.
Ərzaq və kənd təsərrüfatının ekoloji göstəricilərinə müraciət etsək, coğrafi bölgələr üzrə irəliləyiş yavaş və qeyri-bərabər olaraq qalır. Hazırda dünya qida və kənd təsərrüfatı üçün bitki və heyvan genetik ehtiyatlarının genetik müxtəlifliyini istər tarlada, istərsə də genbanklarda saxlamaqdan çox uzaqdadır. Eynilə, qlobal ərzaq təhlükəsizliyinə və qidalanmaya töhfələrinə baxmayaraq, qlobal balıq ehtiyatları həddən artıq balıq ovu, çirklənmə, pis idarəetmə və qeyri-qanuni balıqçılıq da daxil olmaqla digər amillərlə təhdid edilir. 2019-cu ildə qlobal ehtiyatların üçdə birindən çoxu (35,4 faiz) həddindən artıq ovlanıb. Dayanıqlı balıqçılığın qlobal ümumi daxili məhsula (ÜDM) töhfəsinin nisbəti 2019-cu ildə 0,1 faizdən aşağı düşmüşdür. Digər tərəfdən, bir çox ölkələrdən sübutlar var ki, balıqçılıq təsərrüfatının səmərəli idarə edilməsi tədbirlərinin həyata keçirilməsi balıq ehtiyatlarına və balıq ehtiyatlarına müsbət təsir göstərir. Nəticədə bioloji cəhətdən dayanıqlı ehtiyatlardan eniş payı artır. 2022-ci ilin sonuna qədər qeyri-qanuni, bildirilməyən və tənzimlənməmiş (IUU) balıq ovu hədəfləyən Liman Dövləti Tədbirləri haqqında saziş 74 Tərəfə (Avropa İttifaqı daxil olmaqla) və ya faktiki olaraq 100 dövlətə çatdı.
Həm tezliyi, həm də intensivliyi ilə artan təbii fəlakətlərlə birbaşa bağlı olan kənd təsərrüfatı itkiləri 22 ölkədən alınan məlumatlara əsasən 2021-ci ildə 19,3 milyard ABŞ dolları təşkil edib. Təsərrüfatlarda məhsul yığımından sonra, nəqliyyat, saxlama, topdansatış və emal səviyyələrində itirilən ərzaqların faizi 2016-cı ildəki 13 faizlə müqayisədə 2021-ci ildə qlobal miqyasda 13,2 faiz olaraq qiymətləndirilir. Bu faizlər regional və subregional səviyyələrdə yaxşılaşmaları və pisləşmələri gizlədir, çünki təxminlər fərqlidir. Eynilə, qlobal su stresinin səviyyəsi 2020-ci ildə təhlükəsiz 18,2 faiz səviyyəsində qalsa da, bu rəqəm böyük regional dəyişiklikləri gizlədir, bəzi regionlar yüksək və ya hətta kritik su stresi səviyyələrini yaşayır. Bununla yanaşı, 2020-ci ildə dünya üzrə sudan istifadənin səmərəliliyi 18,9 ABŞ dolları/m3 təşkil edib ki , bu da 2015-ci illə müqayisədə artım, lakin 2019-cu ildə əldə edilmiş 19,4 ABŞ dolları/ m3 səmərəliliklə müqayisədə bir qədər azalma deməkdir.
Meşələr həyati əhəmiyyətli məhsullar və ekosistem xidmətləri təmin edir və iqlim dəyişikliyinin azaldılması üçün çox vacibdir. Dünyada meşə sahəsi azalmağa davam etsə də, azalma tempi əvvəlki onilliklərlə müqayisədə yavaşlayıb, 2000-ci ildəki 31,9 faizdən 2020-ci ildə 31,2 faizə düşüb. Eyni zamanda, dünya davamlı meşə idarəçiliyinə doğru irəliləyişini davam etdirir. 2010 və 2020-ci illər arasında sertifikatlaşdırma sxemləri altında meşələrin payı, qorunan ərazilər daxilində meşələrin nisbəti və uzunmüddətli idarəetmə planı altında olan meşələrin nisbəti qlobal miqyasda artmışdır. Bununla belə, 2015-2019-cu illər arasında dünya hər il ən azı 100 milyon hektar sağlam və məhsuldar torpaq itirdiyi üçün torpaqların deqradasiyası əsas narahatlıq doğurur.
Dağ ekosistemləri həm təbii, həm də antropogen amillərin asanlıqla təsirinə məruz qalan mühüm biomüxtəliflik mərkəzləridir. Dünya dağlarının bitki örtüyü 2015-ci ildən bəri cüzi azalma ilə təxminən 78 faiz səviyyəsində sabit qalsa da, 2000-2018-ci illər ərzində torpaq örtüyünün zərərli dəyişiklikləri dünyanın ümumi dağ ərazisinin təxminən 1,6 faizini təşkil edir.
FAO-da hesab edirlər ki, yuxarıda müzakirə olunan sosial, iqtisadi və ekoloji ölçülər üzrə irəliləyişi təmin etmək üçün məlumat imkanlarının təkmilləşdirilməsi çox vacibdir. Dayanıqlı İnkişaf Məqsədinin monitorinqi üçün daha güclü məlumatların və statistik sistemlərin yaradılması istiqamətində aparılan geniş səylərə baxmayaraq, hələ də əhəmiyyətli məlumat boşluqları mövcuddur. Hərtərəfli, parçalanmış, vaxtında və etibarlı məlumatlar olmadan müxtəlif regionlar və sosial-iqtisadi qruplar üzrə tərəqqinin sürətini effektiv şəkildə ölçmək, səyləri və investisiyaları lazım olan yerə yönəltmək çətindir. Güclü məlumat sistemləri sübuta əsaslanan siyasətin formalaşdırılması, gələcək ehtiyacların proqnozlaşdırılması və 2030-cu il Gündəliyinin həyata keçirilməsi üçün lazım olan təcili tədbirlərin layihələndirilməsi üçün vacibdir.
Mahir Həmzəoğlu
