Son dəqiqə
- 31 Avqust 2025
Rusiya XİN Lavrovun Azərbaycan prezidenti ilə görüşündə və XİN rəhbəri C.Bayramovla mətbuat konfransındakı fikirləri belə bir görüntü yaratdı ki, sanki Rusiya artıq dəyişib və hakimiyyə demokratik qüvvələr gəlib. Təbii ki, mətbuata açıq çıxışlarda bundan artıq nəsə danışılmasını gözləməsək də, Lavrovun regiondan kənar qüvvələrin sülhlə əlaqəli fəaliyyətlərini dəstəkləmək barədə dedikləri, Zəngəzur dəhlizinin dəmir yolunun açılması, sülh müqaviləsinin bağlanmasının harda olmasından asılı olmayaraq dəstəkləmələri barədə verdiyi bəyanat hesab etmək olar ki, onun dünyaya baxışında yeni çalarlar əmələ gəldiyini deməyə əsas verir kimi görüntü yaratdı. Amma təcrübəyə əsasən bir o qədər də sadəlövh olmağa əsas yoxdur. Bunları uzun illərdir ki, eşidirik. Lavrov çox danışdı, amma heç nə demədi kimi göründü.
Bunu “Xalq Cəbhəsi”nə politoloq Azər Qasımov Ruysiya XİN rəhbəri S.Lavrovun Azərbaycana səfərinə münasibətində deyib.
O, qeyd edib ki, çıxışlarındakı əsas açar fikirlərdən biri meqalayihələrdən söz etməsi oldu. Meqalayihə deyəndə bizim nəzərimizdə məsəl üçün Azərbaycanın həyata keçirdiyi beynəlxalq enerji neft-qaz və nəqliyyat-kommunikasiya layihələri canlanır. Lavrovun heç olmayan yerdən meqalayihələrdən, həm də heç gündəmdə olmayan və perspektivdə praktiki olaraq nəzərdə tutulması planlaşdırılmayan hansı yeni layihələri nəzərdə tutması maraq doğurur: “Təbii ki, burda hansısa meqaşəkilli sənaye müəssisələri, hərbi-texniki sınaye kompleksləri və ya yeni beynəlxalq əhəmiyyətli informasiya texnologiyaları proyektlərinin həyata keçirilməsindən söz getmir. Əslində, bunları fikirləşməyin özü də reallıqdan kənar olardı. Sual olunardı ki, nə ilə Rusiya? Yenə də reallığa qayıtsaq, meqalayihə termini altında Lavrovun nəyi nəzərdə tutduğunu təxmin etmək olar. Məntiqlə yanaşsaq, Rusiyanın indiki məqamda əsas problemi enerji daşıyıcılarının Avropaya ötürülməsi yolları və Avropa ilə bağlanan nəqliyyat yollarına alternativ axtarılması ola bilər. Bunun üçün də indiki məqamda hansısa bir yeni meqalayihə həyata keçirməyə nə vaxt, nə də maddi imkan yoxdur. Odur ki, mövcud olan köhnə proyektlərin canlandırılması çıxış yolu kimi gündəmə gəlir. Rusiya və Azərbaycan arasındakı "Novorossiysk" neft-qaz kəməri və "Şimal-Cənub", eləcə də "Şərq-Qərb" nəqliyyat marşrutları. "Novorossiysk" kəmərləri ilə Rusiya neft və qazının tərs axın ilə Azərbaycana və burdan da Türkiyəyə ötürülməsi. Rusiya qazının ötürülməsinin əhəmiyyətli istiqamətini təşkil edən "Cənub axını-1 və 2"-yə nisbətən daha təhlükəsiz olan "Novorossiysk" kəməri Türkiyənin qaz habı rolu oynamasında vacib rol oynaya bilər. Məlumdur ki, "Cənub axını-1 və 2" və ya "Türk axını" adı ilə Qara dənizin dibi ilə Novorossiyskdən Türkiyənin Samsun və İstanbul sahillərinə gəlir və ordan Avropaya gedən qaz xətlərinə qoşulur. Hazırda Ukraynada davam edən müharibə fonunda Qərblə qeyri-rəsmi davam edən qarşıdurma Baltik dənizinin dibi ilə çəkilən "Şimal axını-1 və 2"-nin partladılması nəticəsində yararsız vəziyyətə düşüb. Odur ki, belə bir təhlükə Qara dənizin dibi ilə çəkilən "Türk axını" layihələri üçün də mövcuddur, hətta bu barədə təhlükə olduğu açıq dilə gətirilir. Belə durumda Azərbaycan ərazisindən keçən "Novorossiysk" kəmərinin aktuallığı daha da artır, hətta Rusiya üçün həyatı hal alır”.
A.Qasımov deyib ki, Lavrov böyük ölçüdə meqalayihələr deyəndə bunu nəzərdə tutmuş olub. Burada Azərbaycanın Türkiyədə İzmir şəhərinin Əliağa bölgəsində açdığı "Star" Neft Emalı Zavodunun gücündın də istifadə edilməsi mütləqdir. Bununla yanaşı quru daşımalarının "Şimal-Cənub" və "Şərq-Qərb" nəqliyyat dəhlizləri vasitəsi ilə Çindən və Hindistandan başlayıb Avropaya qədər uzanan marşrutdan, eyni zamanda, Rusiyanın da yararlanması vacib məsələdir. Zəngəzur dəhlizi də burda vacib rol oynadığından Lavrovun dəhlizin açılmasına vurğu etməsi buna işarə edir ola bilir: “Lavrov yenə də öz çıxışında Rusiyanın mahiyyətini ortaya qoydu. Azərbaycandan bu qədər asılı olduğu bir zamanda Laçın yolunun Ermənistan sərhəddinə Azərbaycanın gömrük postu qoymasının əleyhinə olduğunu göstərdi. O, nəzarət üçün hansısa texniki vasitələrdən danışdı, amma gediş-gəlişə nəzarət edən Azərbaycanın suverenliyinin göstəricisi olan gömrük və sərhəd xidmətinin bu yolda qurulmasını istəmədiklərini işarə etdi. Müəyyən məqamlarda hər şeyi tərəflərin öhdəsinə buraxmaq, sonra tərəflərdən birini dəstəkləyirmiş kimi görünmək, nəticədə prosesi pozmaq Rusiya tərəfinin köhnə manevrlərdir. Azərbaycan üçün gündəmdə olan gömrük postunun qurulmasının əleyhinə olduqlarını işarə etməklə Lavrovun bu səfərinin Azərbaycandan çox Rusiya lazım olduğu aydın oldu. Hesab etmək olar ki, bu səfər Ermənisranla açıq qalan məsələlərin həllində heç bir əhəmiyyətli dönüş etmədi və əslində, bunu gözləmək də sadəlövhlük olardı. Rusiyanın öz xislətinə görə hərəkət etdiyi kimsədə şübhə doğurmur. Nə qədər yaxşılıq etsən də əqrəb kimi dönüb səni çalacağına əmin olmalısan”.
Ekspert Əkrəm Bəydəmirlinin fikrincə, Rusiyanın Qərbdən ağır sanksiyalarla üzləşməsi, müharibənin yaratdığı fəlakətlər dünyada siyasi-iqtisadi arxitekturanı dəyişdirib: “Bütün bu proseslərin nəticəsində Rusiya Cənuba üz tutur. Əvvəlki gücünü, iqtisadi qüdrətini itirməkdə davam edən Rusiya çıxış yolunu Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə dunyanın digər məkanlarına çıxmaqla özünü xilas etmək istəyir. Çünki Qərbin, xüsusilə, ABŞ-ın əsas hədəfi odur ki, Rusiya tamamilə taqətdən düşsün. İndi ümidini Cənuba bağlayan Şimal qonşumuzun Zəngəzur dəhlizinə maraq göstərdiyini görürük. Böyük ehtimalla Lavrovun səfərinin əsas məqamlarından biri adıçəkilən yolun işə salınması ilə bağlıdır. Təbii ki, bağlı qapılar arxasında nəyin müzakirə olunduğunu demək çətindir. Hər halda Rusiyanın Ermənistana təzyiq rıçaqları var. Şübhəsiz ki, bu məsələdə Paşinyanı yola gətirə bilməsələr, o zaman Rusiya onu yola salmaq üçün təzyiq rıçaqlarını işə salacaq. Taqətdən düşmüş Rusiyanın Cənubi Qafqaz regionunda təhlükəsizliyə, Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin imzalanmasına nə dərəcədə dəstək olacağı bilinmir. Çünki bu vaxta qədər sülh imkankanlarının bərqərar olması üçün yetərincə şərait yaranan zaman Rusiya bu prosesə həmişəki kimi əngəl olub”.
Politoloq Zaur Məmmədov isə deyib ki, Serqey Lavrovun Azərbaycana rəsmi səfəri şərçivəsində mətbuata açıq hissədə Qarabağda baş verən hadisələr, Laçın dəhlizi və sülhməramlılar mövzusuna toxunulmayıb. Məlum məsələdir ki, Azərbaycan Prezidenti keçirdiyi bütün digər görüşlərdə olduğu kimi bu görüşdə də bizi maraqlandıran əsas məsələləri məhz bağlı qapılar arxasında müzakirə edib.
Bəs bağlı qapılar arxasında hansı məsələlər müzakirə edilə bilinərdi?
Qeyd etmək lazımdır ki, Lavrov Bakıya səfərini Azərbaycan və Rusiya arasında "müttəfiqlik səviyyəsinə qaldıran" sənədin imzalanmasının ildönümü münasibətilə baş tutduğunu qeyd edib. Lakin, məlum məsələdir ki, əsl məqamlar heç də bəyan edildiyi kimi deyil: “Ötən ilin fevralın 22- si Rusiyanın Ukraynada müharibəyə başlamasına saatlar qalmış Azərbaycan və RF arasında imzalanan sənəd məlum məsələdir ki, Cənab Prezidentin uzaqgörənliyini ortaya qoydu. Həmin vaxt müharibənin taleyi bilinməyən və Qafqazın mümkün hərbi təhdid qarşısında qaldığı bir fonda imzalanan bu sənəddə Azərbaycanın suverenliyi, müstəqilliyi, sərhədlərinin toxunulmazlığı Rusiya tərəfindən qəbul edilir. Ən əsası isə, sənəddə tərəflər arasında ziddiyyətlər yarandığı zaman güc tətbiq etmə (hərbi müdaxilə) rədd edilir. Region ətrafında baş verənlər və Rusiyanın qonşu ölkələrlə məlum praktikasına nəzər saldıqda,sözsüz ki, Bəyannamə Azərbaycan Prezidentinin nə qədər uzaqgörən və çevik diplomat olduğunu bir daha sübut edir.
Eyni zamanda vurğulanmalıdır ki,bu sənəd Azərbaycanın xarici siyasət davranışını daraltmadı, əksinə bir qədər də genişləndirdi. Azərbaycan Rusiya ilə yeni bəyannamə sənədi imzalasa da özünün ənənəvi balanslaşdırma siyasətinə sadiq qalaraq, digər tərəfdən bir neçə ildir Avropa İttifaqı ilə yeni əməkdaşlıq müqaviləsi üzərində işləri davam etdirir. Parlamentlər tərəfindən ratifikasiya olunmamış sənədi tənqid edən bəzi müxalifət dairələri, sözsüz ki, sonradan başa düşmüş oldular ki, Azərbaycan prezidenti nə dərəcədə müdrikdir və hadisələri öncədən görməyi bacarır. O ki qaldı, dünən və bu gün müzakirəsi nəzərdə tutulan məsələlərə, Azərbaycan və Rusiya arasında həmişə olduğu kimi ən böyük müzakirə mövzusu məhz Ermənistanla, daha doğrusu Qafqazdakı "erməni məsələsi" ilə bağlıdır”.
Politoloqun fikrincə, yəgin ki, Üçtərəfli Bəyanatda Azərbaycan və Rusiyanın fikirlərinin üst - üstə düşdüyü ən əsas müddəa məhz kommunikasiyalarla bağlıdır. Həm Bakı, həm Moskva dəfələrlə Zəngəzur dəhlizinin açılmasının vacibliyini qeyd ediblər. Lakin, son iki ildə Ermənistan tərəfinin davranışı Zəngəzur kimi vacib geosiyasi əhəmiyyətli dəhliz ətrafında regional və beynəlxalq güclər arasında rəqabəti bir qədər də artırdı. Ermənistan və Qərbin istəyi yolda giriş - çıxışın Rusiya tərəfindən deyil, məhz Ermənistan tərəfindən təmin olunmasıdır. Məhz Paşinyanın 2 il müddətində vaxtı uzatması, hələ də, Zəngəzur dəhlizinin açılmasına imkan verməyib. Bütün sərhədlərinə Rusiya sərhədçilərinin nəzarət edildiyi bir vaxtda Zəngəzura fransız- alman jandarmeriyasını gətirən Paşinyan son addımları ilə rəsmi Bakının demarş imkanlarını özü də bilməyərək genişləndirmiş oldu.
Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsi məsələsi də iki ölkə arasında müzakirə predmetidir. İki ölkə arasında sülhün əldə olunması Rusiya üçün Qafqazda yeni siyasi mənzərə yaradacağından bu mövzu ətrafında müzakirə ediləsi bir çox məsələlər var: “Aydındır ki, sülh müqaviləsində birbaşa Qarabağ ifadəsi yer almaya da bilər, lakin bu və ya digər şəkildə rəsmi İrəvan Qarabağa iddialarından əl çəkməli, eyni zamanda iki dövlət arasında sərhədlər müəyyənləşməlidir. Bu məsələlərdə Rusiyanın kifayət qədər təsir imkanlarının olduğunu nəzərə alsaq Azərbaycan və Rusiya arasında dialoqun nə dərəcədə vacib olduğunu başa düşmüş olarıq. Əlbəttə ki, sirr deyil ki, Moskva Qarabağdakı separatçıların Azərbaycana inteqrasiyasına isti baxmayacaq. Lakin, müəyyən şərtlər qarşılığında Azərbaycan və Rusiya arasında mümkün bazarlıq kifayət qədər realdır, nəzərə alsaq ki, separatçıların tərksilah edilməsi qarşılığında Kreml Qafqaza kənar geosiyasi müdaxilələrin qarşısını almış olar”.
Cavid
